1901 tarihli Ermeni Milli Nizannamesi Tedrisat Komisyonu'nun raporuna göre Erzurum da 3134 kız ve erkek öğrencinin eğitim gördüğü 27 Ermeni okulu bulunmaktadır
ERMENİ KIZ KOLEJİ ÖĞRENCİLERİ
Beş tanesi merkezde olan bu okullarda 85 kadın ve erkek öğretmenin görev yaptığı belirtilmektedir.
" Ermenilerin 1913 yılı itibarıyla da Erzurum'da erkek öğrencilerin eğitim gördüğü 1 idâdi ve 1 rüştiye ve 10 iptidai mektebi ile kız öğrencilerin eğitim gördükleri 1 rüştiye ve 6 iptidai mektebi bulunmaktadır.
1913'de Erzurum'da ki Ermeni Okulları
Kaynakça.Sürmeli Serpil,23 Temmuz Erzurum Kongresi ve Kurtuluştan Günümüze Erzurum 1.Uluslar Arası Sempozyumu,Ankara,2002,S,74
Yine Erzurum'da bu tarihte Katolik erkek öğrenciler için 1 idadi ve 1rüşdiye,kızlar için de 1 iptidai mektepleri vardır." Küçükuğurlu,2008,S,212
Birinci Cihan Harbinden önce Erzurum merkezde 16 ,İspir de 2, Kığı da 2, Emeni Gregoryen okulu bulunmaktadır. Ülke genelinde bu sayı 1145 olarak verilmektedir.
Protestanlarında erkek ve kızlar için 2 rüştiye derecesinde okullarının olduğu, Rumların ise 1 iptidai erkek mekteplerinin ,Fransızların ise idadi derecesinde bir okulunun bulunduğu anlaşılmaktadır.
Bu Protestan okullar Amerikalılara ait olup erkek okulu 1897 yılına kadar orta ve lise seviyesinde eğitim vermiş, 1898 yılında erkek lisesi olarak eğitimine devam etmiştir.
Başlangıçta ruhsatsız olarak eğitimini sürdüren bu okul, Müslüman öğrenci kabul etmemiş, yalnız Ermeni Protestan çocuklarının eğitimiyle ilgilenmiştir.
Erzurum Amerikan Kız Okulu ise 1853 yılında Mister Levrd tarafından ruhsatsız açılmış ,1893 yılında ancak ruhsata geçmiş ve bu okulda diğeri gibi Müslüman öğrenci almamış Ermeni çocuklarının eğitimiyle uğraşmıştır.
Amerikan Kız Okulu
Fransızların, Katolik Ermeniler için açmış olduğu Fransız Lisesi de yine Erzurum'daki yabancı okullar arasında eğitimi Sanasaryan Mektebi ayarında olan bir okuldur.
Ermeni Fransiskan mezhebine bağlı din adamlarının idare ettiği bu okul Fransız Konsolosluğu'nun karşısındaki binada faaliyetini sürdürmüştür.
Sayıları az olmakla beraber 1914 yılında Rumların da Erzurum merkezde karma bir okullarının olduğu 80 öğrencinin eğitim gördüğü bu okulda Rumca, Matematik ,Coğrafya ve Yunan tarihi okutulmuştur.
Erzurum'da faaliyet gösteren yabancı okullardan biri de İranlılara aittir. İptidai derecesinde olan bu okul şehirdeki İranlı çocukların eğitimleri ile ilgilenmiştir.
Erzurum'da, Fransızların , Capucin Rahipleri mektebi, İmmaculeeConception Rahibeleri Mektebi; Hınıs kazasında, İngilizlerin IrishPresbyterianMission kız ve erkek mektebi bulunmaktadır.
Yine Hınıs Kazasında (Sâdat), IrishPresbyterianMission kız ve erkek mektebi vardır.
1841'den sonra Amerikan merkezli Mormon mezhebine bağlı misyonerler aralarında Erzurum'un'da bulunduğu İstanbul, Sivas ,Antep ,Mardin ,Maraş,İskenderun,Beyrut,Kudüs, ve Suriye'de faaliyet göstermişler bu misyonerlerin hedef kitlesi Ermeniler olmuştur.
1893 yılında hazırlanan listeler ülkede 186 Amerikan Protestan okulu bulunduğunu göstermekte olup bu çizelgede Erzurum Vilayeti ile ilgili bilgiler son derece vahimdir.
Bu bilgiye göre; Erzurum merkezde ruhsatsız açılan Amerikan Protestan SibyanMektebi,Amerikan Protestan Kız Mektebi ,Amerikan Protestan Erkek Mektebi, Pasin kazasında iki adet ruhsatsız açılan Amerikan Protestan Sibyan Mektebi, Hınıs Kazasında ruhsatsız açılan 6 adet Amerikan Protestan SibyanMektebi,Kığı kazasında 6 adet Amerikan Protestan Sibyan Mektebi dikkat çekicidir.
1903 Amerikan sefareti bilgilerine göre Erzurum'da yatılı kız ve erkek mektebi ile bir yetimhanenin olduğu görülmektedir.
Erzurum Hıristiyan Mahallesi'nde bulunan bu iki mektebin ruhsatlı olduğu anlaşılmaktadır.
1905 yılı itibarıyla Erzurum'daki 3 Amerikan okulunda 76 kız ve 75 erkek öğrencinin öğretim gördüğü resmi belgelerde ifade edilmektedir.
Yine kaynaklarda Amerikalılara ait mekteplerin ve yetimhanenin yanında hastahane,muayenehane ve meskenlerin olduğunu bildirmektedir.
1900 yılına gelindiğinde Anadolu'da 417 Amerikan misyoner okulunda 17556 öğrencinin okuyor olması gelinen noktayı göstermesi açısından ürkütücüdür.
Bu okullarda aritmetik, İngilizce, coğrafya, haritacılık, Ermenice, Türkçe, Rumca, Fransızca İngiliz dili ve edebiyatı, gramer ve tercüme ,fizyoloji,cebir,resim,müzik,resmiyazışma,,hukukdili,geometri,fizikicoğrafya,İngilizklasikleri,retorik,ticarethukuku,edebiyatın ilkeleri, trigonometri, astronomi, botanik, antik tarih, mantık, mecelle, muhasebe, kimya,cezahukuku,felsefe,felsefetarihi,ahlakibilimler,ekonomipolitik,uluslar arası hukuk, mineraloji, jeoloji gibi dersler verilmektedir.
1900 yılında Anadolu'da ki Amerikan Misyoner Okulları
Yabancı okullarla ilgili ciddi denetim Cumhuriyet döneminde yapılmıştır.
1920 yılından itibaren uygulanan milli eğitim politikalarıyla bu okullar üzerinde kesin bir denetim sağlanmış bu okulların Türk okullarıyla uyumlu programlar ile eğitimlerini sürdürmeleri esasa bağlanmıştır.
3.Mart 1924 de uygulamaya sokulan Tevhidi Tedrisat kanunu ile birlikte eğitimde millileşme ve laikleşme hedefi belirlenmiş bu doğrultuda tüm okullar Milli Eğitim Bakanlığı'nın çatısı altında toplanmıştır.
Bursa Amerikan Kolejinde dört kız öğrencinin din değiştirip Hıristiyan olmaları üzerine Atatürk'ün talimatıyla bu okul 31 Aralık 1928 yılında Bakanlar Kurulu kararıyla kapatılarak ülkede kalan yabancı okullara eğitim dışında dini ve siyasi konularla uğraşmamaları mesajı bir kez daha verilmiştir.
KAYNAKÇA.
-Akyüz,Yahya;Türk Eğitim Tarihi,Ankara,2014
-Haydaroğlu, Polat İlknur; Osmanlı İmparatorluğu'nda Yabancı Okullar, Ankara,1993
-Vahapoğlu,Hidayet.M; Osmanlı'dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, Ankara,1990
-Sevinç, Nejdet;AjanOkulları,İstanbul.
-Mutlu, Şamil;Osmanlı Devleti'nde Misyoner Okulları,2005,İstanbul
-Zeynal,Abdurrahman;Selçukludan Günümüze Erzurum Eğitim Kurumları Tarihi,Erzurum,2011
-Sezer,Ayten;Atatürk Döneminde Yabancı Okullar (1923-1938), Ankara,1999
-Kılıç,Sezen;Türk-Alman İlişkileri ve Türkiye'deki Alman Okulları(1852'den 1945'e kadar), Ankara,2005
-Konukçu,Enver;Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum,Ankara,1992
-Küçükuğurlu,Murat;Erzurum Belediyesi Tarihi I,İstanbul,2008
-Ankara Ticaret Odası; Dünden Bugüne Kapitülasyonlar,Ankara,2004
-Küçükuğurlu,Murat;Doktor Şerif Bey Erzurum Vilayeti Sıhhî ve İctimaî Coğrafyası,Trabzon,2011.
-Erdoğan,İrfan;Milli Eğitime Dair Mülahazalar,Ankara,2011,
-Atatürk Araştırma Merkezi,23 Temmuz Erzurum Kongresi ve Kurtuluştan Günümüze Erzurum 1.Uluslar Arası Sempozyumu Ankara,2002,
